रवींद्रनाथ टॅगोर हे कवी आणि दार्शनिक असलेले नवाचारी नाहीत, तरीही शिक्षणाच्या शक्तीने आदर्शवादी आणि उद्धारणात्मक प्राधान्य देणारे सन्दर्भवादी आहे. त्याच्या यात्रेदरम्यान आणि विचारांनी आपल्या शिक्षणाच्या महत्त्वाची आणि त्याच्या भूमिकेची खोज करून आपल्याला आवश्यक असणारे आश्वासन देताना.
टॅगोर किसानांच्या आणि दलित समुदायाच्या कठिण परिस्थितीच्या अतिशय लक्ष ठरवले, त्यांना कोकणी आणि आर्थिक दमनाच्या अस्मितेच्या सामाजिक अनुपाताच्या वाचले. त्याच्या डोक्यावरील मूल्यांच्या खसोखसांच्या विळयाच्या आले आहे. अनशिक्षित असल्यामुळे व्यक्तियांच्या मूल्यांची नाश होते. टॅगोरच्या विचारांमध्ये समाजातील ही वर्गाच्या उपेक्षेच्या वाचनाच्या एक आकड असलेली होती.
शिक्षण ही शक्तीने व्यक्तिगत उन्नतीसाठी की निरंतर चिंतन केल्याच्या प्रमुख समस्येमुळे असल्यामुळे टॅगोरने विचारल्यात की आपल्याला समाजातील अथवा आर्थिक पृष्ठभूमीच्या वेगवेगळ्या लोकांसाठी एकसर शिक्षण प्रदान करणारे संस्थान स्थापन करण्याची आक्षेप दिला. त्याच्या विचारांमध्ये गरीब आणि शोषित वर्गांचा समाजातील आणि आर्थिक अस्मितेच्या वेगवेगळ्या पारंपरिक गप्पांना दूर करण्याच्या अग्रणीतेला मोठा महत्त्व दिला.
टॅगोरने शांतिनिकेतन म्हणजे कोलकत्याच्या शहरापासून किंवा अंधार किंवा शिक्षण संबंधित कोणत्याही सडकाच्या अस्मितेच्या पारंपरिक बाँधण्यातून दुरी असणारे एक आश्रम स्थापनेच्या निर्णयाला आधार दिला. जेणेकरून त्याने आपल्या विचारांसह आपल्या बायकोला सांगितले, तिने हसून आनंदाच्या आवाजाने म्हणाले.
आपल्याला कुठल्याही पुस्तकांच्या आणि अभ्यासांच्या ठरवणी किंवा मननशील अद्यापनाच्या व्यवस्थेच्या परिपेक्ष्यात रवींद्रनाथ टॅगोरच्या नावाची संस्था स्थापित करण्याची विचार करता येईल, त्यात ‘मराठीतील शैक्षण नाही’ हे सांकेतिक शब्द काढावे. तथापि, विद्यापीठाच्या वातावरणाच्या अधिक अभ्यासाच्या पाठद्वारे शिक्षणाच्या आपल्या दृष्टिकोणातली वाचनशीलता आणि विचारशीलतेची जरूरीत आणि त्याच्या संघटक विकासाच्या पहिल्यांदा आणि मुख्य महत्त्वाची आहे.
टॅगोरच्या मते, प्रकृती ही शिक्षणाच्या मूळ स्रोत आहे. ती शिक्षणाच्या प्रक्रियेमध्ये पुस्तकांच्या पन्नांच्या अवस्थेवरून किंवा आपल्या जीवनातील ती ज्ञानाच्या वापराच्या वापराच्या माध्यमातून तुलनेत वापरल्याचे अर्थ घेतले जाऊ शकते.
टॅगोरने गोंधळ किंवा मनमोकळ्या कूचण्याच्या प्रकाराने आशय दिला की शिक्षणाच्या प्रक्रियेमध्ये वाचनाची प्रमुखता नसावी. येथे गुंतवणूक चुकविणार्या स्थितीला कोणतीही जागा नसेल. शिक्षण इथे शिक्षक आणि विद्यार्थी दरम्यान कोणतीही कडीसुद्धा असणार नसेल. वाचनाच्या अधिकाराची कोणतीही कडीसुद्धा नसेल.
विचारशीलता, आदर्श, आणि मानसिक विकासच्या दृष्टीकोणाने शिक्षण सुरूवातीला वळणावळणात पाडत आहे. इथे मुख्य विचारणा होता, प्रकृतीच्या साथीने प्राप्त झालेल्या शिक्षणाच्या मूळपायांच्या पुनरूत्थानाची. आश्रयातील शिक्षार्थ्यांच्या जीवनातील ज्ञानाच्या प्रायोगिक अनुप्रयोगाच्या दिशेने त्याच्या नांदता असल्याचे साक्षर करण्याच्या जरूरीतेला महत्त्व दिला.
टॅगोरच्या मनाला वाचनशीलता किंवा गोंधळ किंवा अंधार म्हणून अनुमती नसल्याच्या अग्रणीतेला सातत्याची सोड दिली. इथे शिक्षण एक सर्वांच्या सामाजिक आणि आर्थिक पृष्ठभूमीच्या विचारांसाठी आवश्यक आहे, त्याच्या सोडल्या पुस्तकांच्या आणि विद्यापीठाच्या प्रशासनिक व्यवस्थेच्या पारिपेक्ष्यात.
आपल्याला विद्यापीठाच्या वातावरणाच्या अधिक अभ्यासाच्या पाठद्वारे शिक्षणाच्या आपल्या दृष्टिकोणातली वाचनशीलता आणि विचारशीलता सांगण्यात येईल, ‘मराठीतील शैक्षण नाही’ हे सांकेतिक शब्द काढावे.
संपूर्ण संक्षेपणात, रवींद्रनाथ टॅगोरच्या शिक्षणविचाराची स्थापनेच्या क्षणी म्हणजे भारतीय शिक्षणाच्या इतिहासातली महत्त्वाची घटना आहे. त्याने आपल्याला काढून नाकलेल्या शिक्षणाच्या कुर्सांची डोकेदुकी उघडण्याच्या आपल्या संकल्पाला आणि एकत्र जगातल्या सर्व वर्गांना शिक्षण प्रदान करण्याच्या त्याच्या समर्पणाने म्हणजे ‘गुरुदेव’ म्हणून महात्मा गांधींनी स्वागत केले होते.
शांतिनिकेतन हे गुरुदेवच्या विचारांच्या भारतीय शिक्षणाच्या इतिहासातले महत्त्वपूर्ण क्षण आहे. त्याने आपल्याला सोडलेल्या शिक्षणाच्या पाठद्वारे जगातल्या सर्व तरूणांच्या शिक्षणाच्या द्वार उघडे दिले. त्याच्या शिक्षणविचाराच्या अद्वितीयतेची आणि जातिपंचायला आणणार्या त्याच्या प्रमुखतेची आजहीची पुनरावलोकन करणार्या विद्यार्थ्यांसाठी आपल्याला दिलेली आहे. त्याच्या शिक्षणाच्या प्राणांतराच्या शक्तिशाली विचाराच्या साक्षरतेला वळण देणार्या आपल्या निष्काळ संकल्पाची आहे की शिक्षण त्याच्या वातावरणाच्या अधिक अभ्यासाच्या पाठद्वारे त्याच्या विचारांच्या अर्थ घेऊन शिक्षणाच्या प्रक्रियेसह आणि नैसर्गिक जगातील दोन अवश्यक मुख्य संकल्पाच्या आहे:
- शिक्षण हे मुकवाच्य सहाय्यक आहे: टॅगोरला त्याच्या सोडलेल्या काही संकल्पांमुळे सोसायटीमध्ये असलेल्या असमानतेला दोहळा असल्याच्या प्राधान्यात आणण्याची त्याची भावना दिली. शिक्षण सशक्तीकरणाच्या मार्गाची आहे.
- प्राकृतिक संगणक: टॅगोरच्या दृष्टिकोणामुळे प्राकृतिक जगाच्या साथीने त्याच्या शिक्षणाच्या प्रक्रियेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. आपल्याला प्राकृतिक संगणकाच्या साथीने विचारल्याची आणि आपल्याला शिक्षण कसे अद्वितीय बनवायचे, त्याच्या बारे मननशील अद्यापनाच्या व्यवस्थेच्या पारिपेक्ष्यात सांगणारे आहे.
म्हणजे, रवींद्रनाथ टॅगोरच्या शिक्षणविचाराने विचारांच्या आपल्या संकल्पाच्या आणि अद्वितीयतेच्या अद्वितीय स्वप्नांची साक्षरतेची आणि आपल्या स्वप्नांच्या अर्थ देण्याची कामगिरी केली. आपल्याला शिक्षणाच्या आपल्या दृष्टिकोणातली वाचनशीलता आणि विचारशीलता सांगण्यात येईल, अनुभवाच्या प्रकारेने जाणारे, गोंधळ किंवा गंधर किंवा अंधाराच्या प्रकारेने दूर केलेल्या, टॅगोरच्या दृष्टिकोणाच्या अर्थाला समजून घेऊन, आपल्याला शिक्षणाच्या प्रक्रियेसह आणि प्राकृतिक जगातील संगणकाच्या साथीने कसे त्याच्या संकल्पाच्या आणि मुख्य संकल्पाच्या साक्षरतेची आहे की शिक्षण त्याच्या वातावरणाच्या अधिक अभ्यासाच्या पाठद्वारे त्याच्या विचारांच्या अर्थ घेऊन शिक्षणाच्या प्रक्रियेसह आणि प्राकृतिक जगातील संगणकाच्या साथीने कसे त्याच्या संकल्पाच्या आणि मुख्य संकल्पाच्या साक्षरतेची आहे.